Tiêu điểm chính

• Nền kinh tế nghiên cứu khoa học hiện nay khuyến khích việc nắm bắt uy tín bằng sự đánh đổi là sự minh bạch và đổi mới.

• Đáp lại, phong trào khoa học phi tập trung giới thiệu các cơ chế phối hợp, khuyến khích và xác minh mới để duy trì và phổ biến khoa học mở.

• 85 dự án DeSci đang hoạt động ngày nay, với hơn 50% đã ra mắt trong năm qua.

• Các dự án này đại diện cho cơ hội của các nhà xây dựng, nhà đầu tư, nhà nghiên cứu và thành viên cộng đồng tham gia vào các nền kinh tế đang phát triển và tiếp tục phát triển hàng hóa công cộng.

Tri thức khoa học là hàng hóa công cộng làm nền tảng cho sự phát triển công nghệ và tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, hệ thống khoa học hiện tại đang đi kèm với sự kém hiệu quả, những kẻ trục lợi và sự thiếu minh bạch cản trở sự đổi mới.

Đáp lại, phong trào khoa học phi tập trung (DeSci) đang đưa ra các hệ thống mới để duy trì, tiến hành và phổ biến khoa học mở. Gần 50 dự án DeSci đã được triển khai chỉ trong năm ngoái và nguồn vốn ban đầu đang bắt đầu được chú ý. Pfizer đang hỗ trợ nghiên cứu về tuổi thọ bằng cách tham gia vào vòng cấp vốn mới nhất của VitaDAO và Balaji là người sớm ủng hộ Scholar và DBDAO, cùng những người khác. Các dự án này đại diện cho cơ hội cho các nhà xây dựng, nhà đầu tư, nhà nghiên cứu và thành viên cộng đồng tham gia vào các nền kinh tế đang phát triển và tiếp tục phát triển hàng hóa công cộng.

Tại sao lại là DeSci? Vòng đời khoa học bị phá vỡ

Nền kinh tế nghiên cứu khoa học hiện nay khuyến khích việc nắm bắt uy tín bằng sự đánh đổi về là tính minh bạch và đổi mới. Các nhà nghiên cứu phải đánh cược một hệ thống với các đối tượng tìm kiếm đặc lợi (các tổ chức nghiên cứu), những người đánh giá sai lệch và những gatekeepers kép (nhà xuất bản).

Hệ thống bị ảnh hưởng bởi các vấn đề có thể được phân loại thành ba trụ cột chính:

1.  Đưa ra quyết định và Tài trợ tập trung hoá

Nghiên cứu thường được tài trợ bởi các khoản trợ cấp của chính phủ hoặc cuộc điều tra do công ty thúc đẩy với các nhóm nhỏ những người ra quyết định. Cả hai đều thể hiện sự thiên vị cố hữu đối với những gì và ai nhận tài trợ. Điều này được xem như một vòng phản hồi tiêu cực, nơi các nhà nghiên cứu điều chỉnh các ứng dụng tài trợ tốn nhiều công sức theo các giả thuyết mà họ cho là có khả năng được chọn nhất, với sự đánh đổi là những giả thuyết mà họ có thể đam mê nhất. Kết quả là phương sai nghiên cứu được thu hẹp rất nhiều. Chẳng hạn, hàng tỷ USD được dùng để tài trợ cho một lý thuyết duy nhất cho nghiên cứu về bệnh Alzheimer, trong khi những ý tưởng mới đầy hứa hẹn tiếp tục bị từ chối tài trợ.

2. Phương pháp kém hiệu quả và tính minh bạch của dữ liệu

Khoa học tệ hại có thể được duy trì khi các nhà nghiên cứu phải “xuất bản hoặc diệt vong” để đảm bảo việc thực hiện và tài trợ. Hơn nữa, sự thiếu minh bạch xung quanh các bộ dữ liệu và phương pháp luận khiến người khác khó xác minh hoặc xây dựng dựa trên các kết quả hiện có, nếu không muốn nói là không thể. Điều này đã dẫn đến sự “khủng hoảng sao chép,” trong đó người ta ước tính rằng có tới 50% tài liệu nghiên cứu là không thể tái sản xuất và 85% chi tiêu cho nghiên cứu y sinh bị lãng phí cho các nghiên cứu được thiết kế kém hiệu quả và dư thừa.

3. Đánh giá không được khuyến khích và xuất bản Gate-Kept

Các bản thảo phải vượt qua sự bình duyệt của các nhóm nhỏ đồng nghiệp không được trả tiền để được xem xét xuất bản. Điều này dẫn đến sự chậm trễ lớn trong việc xuất bản, thiên về các ý tưởng cạnh tranh và ít chú ý đến chi tiết. Vô số vụ bê bối liên quan đến báo cáo giả mạo, hình ảnh được chỉnh sửa và sử dụng lại cũng như việc thao túng điểm số của yếu tố tác động đã dẫn đến số lượng bài báo bị rút lại tăng gấp 10 lần trong thập kỷ qua.

Các nhà xuất bản khoa học truyền thống sau đó tiếp tục tấn công các nhà khoa học bằng hàng ngàn USD phí xử lý bài báo và phí đăng ký cao cho độc giả. Điều gây khó chịu nhất về hệ thống này là công chúng phải trả hai lần cho nghiên cứu khoa học: đầu tiên thông qua tiền thuế tài trợ cho nghiên cứu và sau đó thông qua đăng ký cho các nhà xuất bản để truy cập. Khi tất cả được sắp xếp và thực hiện đầy đủ, tỷ suất lợi nhuận của nhà xuất bản nằm trong khoảng từ 20% đến 50%.

Kêu gọi Khoa học Mở

Để đáp ứng những vấn đề này, Phong trào Khoa học Mở xuất hiện cùng với sự phát triển của internet. Đó là cam kết mở và dữ liệu FAIR, các bản thảo và cộng tác. Những nền tảng tiên phong như Tổ chức Khoa học Mở (Open Science Foundation - OSF) cấp huy hiệu cho các nhà nghiên cứu xuất bản các bản thảo với dữ liệu và phương pháp mở. Phong trào sử dụng các công cụ điều phối Web2 và chủ yếu dựa vào tình nguyện viên và quyên góp. Trong khi một số tổ chức OSF  vẫn tồn tại đến ngày nay, nhiều tổ chức đã phải vật lộn để duy trì hoạt động hoặc giữ chi phí thấp cho người dùng cuối (các nhà nghiên cứu và độc giả):

• Sci-hub: Một trang web truy cập mở mà người sáng lập xuất bản các nghiên cứu từ các tạp chí khác nhau. Nền tảng này được coi là bất hợp pháp và liên tục đối mặt với nguy cơ bị gỡ xuống.

• Experiment: Một trang web gây quỹ cộng đồng cho các nhà nghiên cứu độc lập. Nền tảng này dựa vào một nhân viên cho mỗi dự án để xem xét các nội dung gửi và tính phí nền tảng 8% và ~3% cho việc xử lý thanh toán.

• PLOS: Một nhà xuất bản truy cập mở chắc chắn phải đẩy chi phí nhân sự và bảo trì trang web lên người đăng ký. Lệ phí xuất bản trên PLOS có thể khiến các tác giả phải trả một khoản tiền tương đương với các tạp chí truyền thống.

Ngoài ra, lĩnh vực này gặp khó khăn với khả năng kiểm chứng vì các tạp chí truy cập mở đã được biết là chấp nhận các bài báo không có thật với tốc độ đáng báo động. Open Science chắc chắn là một bước đi đúng hướng, nhưng sau khoảng hơn 20 năm, nhiều nhà xây dựng đã trở nên rõ ràng rằng các công cụ điều phối, khuyến khích và xác minh bổ sung là cần thiết để mang lại làn sóng nghiên cứu mở tiếp theo.

Sự trỗi dậy của DeSci

DeSci đang phá vỡ vòng đời nghiên cứu khoa học truyền thống bằng cách kết hợp các nguyên tắc nền tảng của khoa học mở với các cơ chế điều phối mới và các kế hoạch khuyến khích. Hệ sinh thái DeSci có rất nhiều dự án giải quyết một số hoặc tất cả các phần của nền kinh tế nghiên cứu.

Các hệ sinh thái nghiên cứu được khuyến khích bằng token như Research Hub của Brian Armstrong giải quyết nhiều đối tượng thuê trong vòng đời khoa học. Các dự án DeSci khác đang xây dựng một lĩnh vực trọng tâm cốt lõi và có thể tích hợp theo mô-đun với các dự án khác trong stack.

Cho dù là mô-đun hay nguyên khối, mọi dự án DeSci đều tìm cách đóng góp cho tiến bộ khoa học bằng cách: dân chủ hóa tài trợ, tăng tính minh bạch của phương pháp và dữ liệu, khuyến khích đánh giá và thúc đẩy truy cập mở tới tri thức khoa học.

Tài trợ

DeSci thúc đẩy quá trình ra quyết định dựa vào cộng đồng để tài trợ cho nghiên cứu, chủ yếu thông qua DAO. Nhiều DAO có các lĩnh vực trọng tâm cụ thể, chẳng hạn như VitaDAO tài trợ cho nghiên cứu tuổi thọ và FrontierDAO với hoạt động khám phá không gian. Những nền tảng khác, chẳng hạn như Love DAO và VibeBio, có kế hoạch tài trợ cho một loạt các giải pháp y tế do cộng đồng của họ quyết định. Đặt các quyết định tài trợ vào tay cộng đồng sẽ thúc đẩy sự phát triển của các giải pháp phù hợp và có mục tiêu thường bị bỏ qua trong các môi trường truyền thống, hướng đến lợi nhuận

Cơ chế phối hợp và tích lũy giá trị

Các DAO tài trợ thường phối hợp xung quanh token quản trị có thể thay thế được hoặc NFT để kho bạc và bỏ phiếu cho các sáng kiến ​​​​nghiên cứu. Họ cũng có thể tìm nguồn tài trợ và quyên góp bên ngoài, chẳng hạn như từ Gitcoin đã tổ chức đợt phát hành mới nhất.Vòng tài trợ DeSci từ tháng 7 đến tháng 9 năm 2022.

Để duy trì hoạt động, DAO có thể kiếm tiền từ tài sản trí tuệ (IP) được tạo ra từ nghiên cứu mà họ tài trợ.

Được Molecule tiên phong vào tháng 8 năm 2021, IP-NFT bảo vệ hợp pháp IP được tạo ra từ các nghiên cứu. Chúng là một giải pháp thay thế độc đáo cho các bằng sáng chế truyền thống dùng để tích trữ và hạn chế dữ liệu cũng như hạn chế tốc độ khám phá khoa học. IPNFT cho phép DAO kiếm tiền từ công việc của họ theo một số cách:

• Giấy phép IP để thương mại hóa bởi các thực thể khác

• Phân chia quyền sở hữu với các đối tác

• Dữ liệu giao dịch trên các thị trường mở và duy trì tiền bản quyền của nhà sáng tạo

• Giữ làm tài sản thế chấp để vay

IP-NFT cũng cho phép các cơ chế điều phối nghiên cứu mới, chẳng hạn như kiểm soát quyền truy cập cho những người tham gia đã được xác minh đóng góp cho nghiên cứu và nhận tiền bồi thường. Theo thời gian, các ranh giới có thể sẽ mờ nhạt đi đối với nhiều DAO tài trợ, những cộng đồng có thể phát triển một cách toàn diện để giải quyết các phần bổ sung của nền kinh tế nghiên cứu.

Phương pháp nghiên cứu minh bạch và bộ dữ liệu

DeSci có thể làm sáng tỏ cách các nghiên cứu được cấu trúc và tiến hành. Tại thời điểm này, nhiều DAO tài trợ tận dụng các thực thể bên ngoài như tổ chức nghiên cứu hợp đồng (CRO) để đáp ứng các yêu cầu nghiên cứu, mặc dù có một số tổ chức nghiên cứu tập trung vào DeSci vừa chớm nở. Ví dụ: các thành viên của LabDAO có thể bắt đầu và tham gia các dự án nghiên cứu cũng như chia sẻ các dịch vụ và công cụ, và In Real Lab (IRL) là một không gian làm việc chung về sinh học phân tử tập trung vào DeSci.

Cơ chế phối hợp & Tích lũy giá trị

IP-NFT là một ví dụ về cách những người đóng góp có thể khám phá và tham gia vào các dự án nghiên cứu do DAO tài trợ. Thị trường Molecule kết hợp các dự án với các nhà đầu tư tiềm năng và kết quả có thể được thêm vào dưới dạng metadata IP-NFT.

Nguồn: Molecule

OpSci đang thực hiện một cách tiếp cận khác bằng cách mã hóa danh tính, thông tin đăng nhập và dự án của các nhà nghiên cứu hoặc nhóm độc lập dưới dạng Impact Certificate NFTs

Nguồn: OpSci

Impact Certificates sẽ ghép nối với các giao thức khác như Holonym để xác minh danh tính và thông tin xác thực phi tập trung và các giao thức nguyên thủy như Hypercerts để theo dõi các phương pháp và tiến trình nghiên cứu. Hypercerts là token ERC-1155 đại diện cho phương pháp nghiên cứu, bộ dữ liệu và thành tích. Các nhà nghiên cứu có thể thu hút tài trợ trên một nền tảng mở bằng cách hiển thị rõ ràng các chi tiết về công việc của họ theo thời gian. Quyền sở hữu đối với các bộ dữ liệu minh bạch được bảo vệ như đã được xác minh trên sổ cái mở.

Đánh giá ngang hàng được khuyến khích và xuất bản mở

Đến thời điểm hiện tại, có thể thấy rõ cách các nhóm nhà nghiên cứu và dự án có thể được mã hóa cùng với bộ dữ liệu, phương pháp và kết quả của họ. Điều này cũng đúng với các bản viết tay. Trong DeSci, hệ thống xuất bản tạp chí hiện tại nơi người dùng phải trả tiền để tải lên hoặc truy cập các báo cáo khoa học được thay thế bằng lớp dữ liệu permissionless và phí nền tảng thị trường. Các khoản phí được trừu tượng hóa đối với những người muốn mua hoặc bán quyền sở hữu đối với các nghiên cứu; do đó, các nhà nghiên cứu có thể tự do hiển thị các bản thảo của họ giống như cách mà NFT có thể xem miễn phí trên các thị trường như OpenSea. Quy trình đánh giá cũng linh hoạt hơn vì các nhà nghiên cứu có thể tận dụng các giao thức đánh giá ngang hàng độc lập.

Cơ chế phối hợp và tích lũy giá trị

Các dự án như Ants-Review đề xuất một giao thức đánh giá ngang hàng được khuyến khích trên Ethereum, nơi các thành viên cộng đồng giữ cho các ủy ban gồm những người đánh giá chuyên nghiệp, được trả tiền có trách nhiệm giải trình. Các nhà nghiên cứu trả tiền theo giao thức để có một nghiên cứu được xem xét, nhưng khoản thanh toán chỉ được trả cho những người đánh giá nếu cộng đồng xác định bằng phiếu bầu rằng các yêu cầu của một đánh giá kỹ lưỡng đã được đáp ứng.

Về xuất bản, ứng dụng DeSci Nodes từ DeSci Labs cho phép các nhà nghiên cứu tạo ra và xuất bản Đối tượng nghiên cứu hỗ trợ bởi FAIR trên một kho lưu trữ phi tập trung, ở trạng thái mở. Đối tượng nghiên cứu đại diện cho các bản thảo, mã code, bộ dữ liệu, video,... và được kết nối để tái sản xuất và tái tạo.

Tất cả các thành phần của nghiên cứu đều có thể trích dẫn được và tích lũy tín dụng trở lại một điểm duy nhất thông qua một mã định danh liên tục được liên kết và một hệ thống phân giải phi tập trung. Các nhà phát triển có thể xây dựng các ứng dụng trên la dữ liệu mở này để triển khai các cơ chế tích lũy giá trị và điều phối tùy chỉnh. Các ứng dụng này có thể tích hợp theo mô-đun với các phần khác của stack DeSci; ví dụ. sử dụng kết quả đánh giá ngang hàng từ Ants-Review và OpSci Impact Certificates để xác minh danh tính và lịch sử công việc.

Nối stack lại với nhau: Dữ liệu, công cụ và cơ sở hạ tầng

DeSci dựa vào dữ liệu và rất nhiều dữ liệu. Các giao thức như Data Lake, CureDAO và Fleming Protocol cho phép các cá nhân kiếm tiền từ dữ liệu sức khỏe cá nhân và hồ sơ y tế của họ để các nhà nghiên cứu mua. Sử dụng DB DAO, DAO có thể quản lý các bộ dữ liệu mà họ thu thập bằng cách mã hóa từng hàng trong cơ sở dữ liệu dưới dạng NFT và những người đóng góp nhận được phí truy vấn khi dữ liệu của họ được truy cập.

Xa hơn trong vòng đời nghiên cứu, DeSci NFT (IP-NFT, Impact Certificates, Hypercerts, Đối tượng nghiên cứu,...) được lưu trữ trên các giải pháp phi tập trung bao gồm IPFS và Arweave. Các dự án như Bacalhau cho phép người dùng thực hiện các công việc tính toán trực tiếp tại nơi lưu trữ bộ dữ liệu (“Tính toán qua dữ liệu”). Mỗi công việc tạo ra một mã định danh nội dung (CID) duy nhất trên IPFS, tạo ra các liên kết có thể chứng minh được giữa các bộ dữ liệu, hỗ trợ khả năng tái tạo. Bacalhau cũng giúp hợp lý hóa quy trình làm việc của nhà nghiên cứu vì việc tải xuống các bộ dữ liệu lớn cục bộ thường không thực tế.

Cuối cùng, các dịch vụ công cụ DAO như các dịch vụ được cung cấp bởi bio.xyz, một bệ phóng ra đời từ Molecule, giúp DeSci DAO có chỗ đứng. Bệ phóng đã cung cấp hỗ trợ ban đầu và tài trợ cho nhiều DAO tài trợ công nghệ sinh học bao gồm VitaDAO, PsyDAO, HairDAO và ValleyDAO,... 

Thách thức và Rủi ro

DeSci là một hệ sinh thái đang phát triển nhưng vẫn chưa được thử nghiệm trong thực tế. Phần lớn các dự án DeSci (78%) đã bắt đầu triển khai trong một năm rưỡi qua, bắt đầu từ đỉnh của thị trường tăng giá của chu kỳ trước vào quý 4 năm 2021. Số lượng dự án ra mắt tăng đột biến trùng với thời điểm DeSci đầu tiên được tổ chức tại một hội nghị Ethereum trong LisCon vào tháng 10 năm 2021.

Hầu hết các giao thức vẫn chưa khởi chạy đầy đủ trên mainnet. Có nhiều thiết kế hệ sinh thái DeSci vừa chớm nở khác nhau và vẫn còn phải xem dự án nào sẽ thành công trong việc nắm bắt giá trị và duy trì hoạt động. Những thách thức phía trước bao gồm:

• Quyền sở hữu trí tuệ: Tiến hành nghiên cứu không nhất thiết đảm bảo kết quả hữu ích. Cộng đồng IP-NFT có thể không kiếm tiền từ IP, ảnh hưởng đến lợi nhuận của họ. Hơn nữa, nếu làm việc với các tổ chức nghiên cứu, việc đàm phán quyền sở hữu trí tuệ có thể đòi hỏi nhiều nỗ lực bằng cách tài trợ cho các DAO vì các tổ chức truyền thống đã quen với việc nhận được một phần đáng kể IP mà các nhà nghiên cứu tại tổ chức của họ tạo ra.

• Sự kiểm chứng: Các giao thức xác minh dữ liệu và danh tính phi tập trung đang ở giai đoạn sơ khai. Cho đến khi chúng trưởng thành, rủi ro vẫn tồn tại với việc các nhà nghiên cứu trình bày sai trình độ của họ để thu hút tài trợ và có khả năng thúc đẩy các kết quả bất hợp pháp.

• Khả năng tái tạo: Các phương pháp và bộ dữ liệu mở và có thể kiểm chứng có thể dẫn đến khả năng tái tạo tốt hơn, tuy nhiên nghiên cứu sao chép vẫn chưa được khuyến khích. Các dự án như Scholar và DeSci Labs đang trong giai đoạn đầu xây dựng một giao thức để khuyến khích các nghiên cứu sao chép.

• Tuân thủ quy định: Lưu trữ dữ liệu trên các mạng lưới phi tập trung như IPFS hoặc Arweave có thể không được coi là tuân thủ GDPR hoặc HIPAA. Các dự án sẽ cần làm việc với các cơ quan quản lý để thiết lập tính hợp pháp xung quanh các hoạt động của DeSci.

Giải quyết những thách thức này sẽ rất quan trọng để mang lại tính hợp pháp cho nền kinh tế DeSci và thu hút hơn nữa nguồn tài trợ, phát triển ứng dụng và tham gia nghiên cứu.

Lời kết

Phi tập trung hoá nền khoa học là một nhiệm vụ to lớn, với hầu hết các dự án vẫn đang ở giai đoạn đầu. Tuy nhiên, có rất nhiều cơ hội chưa được khai thác để các cá nhân gặt hái những lợi ích từ việc đóng góp cho hàng hóa công cộng. Các cộng đồng có thể tài trợ cho nghiên cứu quan trọng nhất đối với họ, các nhà khoa học có thể dễ dàng kiếm tiền từ quy trình làm việc của họ hơn và toàn bộ hệ thống có thể trở nên mạnh mẽ hơn bằng cách áp dụng các thực tiễn dữ liệu mở và có thể kiểm chứng theo mặc định. Các bộ dữ liệu và phương pháp minh bạch làm tăng khả năng tái sản xuất. Đổi lại, những khám phá khoa học có thể trở nên thường xuyên hơn và hiệu quả hơn vì lợi ích của tất cả những người tham gia nền kinh tế DeSci.

Bài viết được FXCE Crypto biên tập từ "The Decentralized Science Ecosystem: Building a Better Research Economy” của tác giả Stephanie Dunbar và Stephen Basile với mục đích cung cấp thông tin và phi lợi nhuận. Chúng tôi không khuyến nghị đầu tư và không chịu trách nhiệm cho các quyết định đầu tư liên quan đến nội dung bài dịch.